Carmen 84 – Arrius’ haccent

Latijnse tekst

‘Chommoda’ dicebat, si quando ‘commoda’ vellet
     dicere, et ‘insidias’ Arrius ‘hinsidias’,
et tum mirifice sperabat se esse locutum,
     cum quantum poterat dixerat ‘hinsidias’.
Credo, sic mater, sic liber avunculus eius, [5]
     sic maternus avus dixerat atque avia.
Hoc misso in Syriam requierant omnibus aures:
     audibant eadem haec leniter et leviter,
nec sibi postilla metuebant talia verba,
     cum subito affertur nuntius horribilis, [10]
Ionios fluctus, postquam illuc Arrius isset,
     iam non Ionios esse, sed Hionios.

Werkvertaling

In deze werkvertaling is ervoor gekozen de fout uitgesproken woorden niet te vertalen. Tussen [...] staan suggesties voor een vertaling, in dit geval door de Engelse uitspraak van de klanken te nemen.

‘Chommoda’ dicebat, si quando ‘commoda’ vellet
     dicere, et ‘insidias’ Arrius ‘hinsidias’,
et tum mirifice sperabat se esse locutum,
     cum quantum poterat dixerat ‘hinsidias’.
Credo, sic mater, sic liber avunculus eius, [5]
     sic maternus avus dixerat atque avia.

Arrius zei ‘chommoda’ [voerdeel], wanneer hij ‘commoda’ [voordeel] wilde
zeggen, en ‘insidias’ [hinderlaag] als ‘hinsidias’ [heinderlaag],
en dan hoopte hij dat hij wonderbaarlijk had gesproken,
wanneer hij zoveel als hij kon ‘hinsidias’ [heinderlaag] had gezegd.
Zijn moeder had het zo gezegd, zijn vrijgeboren oom zo, geloof ik,
zijn grootvader en grootmoeder van moederskant zo.

Hoc misso in Syriam requierant omnibus aures:
     audibant eadem haec leniter et leviter,
nec sibi postilla metuebant talia verba,
     cum subito affertur nuntius horribilis, [10]
Ionios fluctus, postquam illuc Arrius isset,
     iam non Ionios esse, sed Hionios.

Toen hij naar Syrië was gezonden, hadden de oren voor allen tot rust kunnen komen:
ze hoorden deze zelfde woorden zacht en licht,
en daarna vreesden zij zulke woorden niet,
toen plotseling een huiveringwekkende boodschap werd gebracht,
dat de Ionische zee, sinds Arrius daarheen gegaan was,
niet meer de Ionische, maar de Hionische [Eioenische] (zee) is.

Literaire vertaling

‘Chommoda’ dicebat, si quando ‘commoda’ vellet
     dicere, et ‘insidias’ Arrius ‘hinsidias’,
et tum mirifice sperabat se esse locutum,
     cum quantum poterat dixerat ‘hinsidias’.
Credo, sic mater, sic liber avunculus eius, [5]
     sic maternus avus dixerat atque avia.
Hoc misso in Syriam requierant omnibus aures:
     audibant eadem haec leniter et leviter,
nec sibi postilla metuebant talia verba,
     cum subito affertur nuntius horribilis, [10]
Ionios fluctus, postquam illuc Arrius isset,
     iam non Ionios esse, sed Hionios.

‘Veurdelen’ zei Arrius altijd, als hij ‘voordelen’
zeggen wilde en van ‘kuiperij’ kwam ‘keuperij’,
en hij dacht dat hij een wonder van spreekvaardigheid was,
als hij naar beste kunnen had gezegd: ‘keuperij’. 
Ik denk dat zijn moeder, zijn vrijgeboren oom én zijn
grootouders van moeders kant al zo’n uitspraak hadden.
Toen hij weg was naar Syrië, kwamen aller oren
tot rust. Woorden als ‘kuiperij’ klonken gladjes en
vloeiend en men vreesde sindsdien dat soort woorden niet meer,
wanneer opeens het ijselijk bericht wordt gebracht:
sinds Arrius’ overtocht heet de Ionische golf
niet meer ‘Ionische’ maar ‘Ieunische’. 
Uit: Catullus. Verzamelde verzen, vertaald door Lucette M. Oostenbrink. Dimensie, Leiden. 1986.

Analyse

‘Chommoda’ dicebat, si quando ‘commoda’ vellet
     dicere, et ‘insidias’ Arrius ‘hinsidias’,
et tum mirifice sperabat se esse locutum,
     cum quantum poterat dixerat ‘hinsidias’.
Credo, sic mater, sic liber avunculus eius, [5]
     sic maternus avus dixerat atque avia.
Hoc misso in Syriam requierant omnibus aures:
     audibant eadem haec leniter et leviter,
nec sibi postilla metuebant talia verba,
     cum subito affertur nuntius horribilis, [10]
Ionios fluctus, postquam illuc Arrius isset,
     iam non Ionios esse, sed Hionios.

The joke is one familiar to English upper-class snobs and devotees of My Fair Lady (or Bernard Shaw's Pygmalion, on which it was based): the British lower classes, London Cockneys in particular, drop their h's. Catullus was only too happy to use the same joke in his day against class-conscious, mostly provincial, arrivistes who put the h's back again, often in the wrong places, and overdid it. As Vandiver points out (1990, 338-39), his aspiration was of the Greek sort, implying initial chi (the sound is the equivalent of ch in Scottish "loch," what Skinner [2003, 16il describes as "an explosive gutmral hiss"). This mrns the aspiration of the Ionian Sea into a
neat (and untranslatable) pun: it becomes "Chionian" = χιόνεος, "snowy," i.e., chilly. By Catullus's lifetime, the spread of Greek among educated Romans meant that aspirations long lost in primitive Latin were being restored (Fordyce 1961, 373-75), but by no means always correctly. After the Social War (91-89), there were numerous rural Italians on the make in Rome. Arena or harena? Pulcer or pulcher? Arrius (a more serious character than one might suppose from this poem) "was clearly trying to be thoroughly a la mode and only succeeded in sounding ridiculous" (Godwin 1999, 199). Note that the message itself (10) is "horrible" (horribilisJ-i.e., aspirated. See Marshall and Baker 1975, 220ff.