Aoristus
De aoristus (afgekort aor.) is een verleden tijd in het Grieks. Het verschil tussen het imperfectum en de aoristus is een verschil in aspect. Dit verschil is moeilijk naar het Nederlands te vertalen. Om toch het verschil tussen het imperfectum en de aoristus te kunnen vertalen, is de standaardvertaling van de aoristus als de v.t.t., dus als hebben + voltooid deelwoord.
De aoristusstam
Tot nu toe werden alle werkwoordsvormen (praesens, imperfectum, infinitivus, etc.) gevormd worden met dezelfde stam. Bij λύω is de stam λυ-, bij ποιέω is de stam ποιε-. Deze stam noemen we de praesensstam, omdat je deze kunt vormen met de eerste persoon enkelvoud van het praesens. De aoristus wordt gevormd met een andere stam dan de praesensstam, namelijk de aoristusstam. Deze kun je vormen met de eerste persoon enkelvoud van de aoristus.
Er zijn vier verschillende mogelijkheden om de aoristusstam te vormen. Deze mogelijkheden hebben verder invloed op welke uitgangen achter de stam komen. De vier soorten aoristi zijn:
Met de aoristusstam kunnen naast de indicativus aoristus ook andere werkwoordsvormen gevormd worden. Het gaat dan om een imperativus aoristus en een infinitivus aoristus.
[NB Er zijn ook vormen voor de aoristus medium en aparte vormen voor de aoristus passief.]
Sigmatische aoristus
De sigmatische aoristus is de regelmatige manier om de aoristus te vormen. Tenzij je beter weet (geleerd in woordenlijst, aangegeven in woordenboek, etc.) wordt de aoristusstam in het Grieks op deze manier gevormd.
De aoristusstam van werkwoorden met een sigmatische aoristus wordt gevormd door achter de praesensstam een -σ- te plakken. Vandaar ook de naam sigmatische aoristus. Net als bij de praesensstam zijn er werkwoorden van het type λύω en ποιέω. Bij het type λύω wordt de -σ- achter de praesensstam geplakt, dit geeft de aoristusstam λυσ-. Bij het type ποιέω wordt de -σ- achter de praesensstam geplakt én wordt de stamklinker verlengd. De aoristusstam van ποιέω is dus ποιησ-.
Bij de indicativusvormen wordt het augment toegevoegd om aan te geven dat het om een verleden tijd gaat. Dit geeft respectievelijk de stammen ἔλυσα en ἐποίησα.
Uitzonderingen op deze regel zijn:
καλέω > aor. ἐκάλεσα
δοκέω > aor. ἔδοξα
En: ἐθέλω > aor. ἠθέλησα
Uitgangen indicativus aoristus
De aoristus actief wordt gevormd met de volgende uitgangen:
| vorming indicativus aoristus | ||
| ἐ + aor.-stam + | -α | (ik) |
| -ας | (jij) | |
| -ε(ν) | (hij/zij/het) | |
| -αμεν | (wij) | |
| -ατε | (jullie) | |
| -αν | (zij) | |
Uitgangen imperativus aoristus
De imperativus aoristus wordt gevormd met de volgende uitgangen:
| vorming imperativus aoristus | ||
| aor.-stam + | -ον | (jij) |
| -ατε | (jullie) | |
Uitgangen infinitivus aoristus
De infinitivus aoristus wordt gevormd met de volgende regel:
| vorming infinitivus aoristus | ||
| aor.-stam + | -αι | |
Overzicht aoristus
|
λύω |
ποιέω |
|||
|
actief |
medium |
actief |
medium |
|
| indicativus | ik heb me losgemaakt | ik heb me losgemaakt | ik heb gedaan | |
|
ik |
ἔλυσα | ἐλυσάμην | ἐποίησα | ἐποιησάμην |
|
jij |
ἔλυσας | ἐλύσω | ἐποίησας | ἐποιήσω |
|
hij/zij/het |
ἔλυσε(ν) | ἐλύσατο | ἐποίησε(ν) | ἐποιήσατο |
|
wij |
ἐλύσαμεν | ἐλυσάμεθα | ἐποιήσαμεν | ἐποιησάμεθα |
|
jullie |
ἐλύσατε | ἐλύσασθε | ἐποιήσατε |
ἐποιήσασθε |
|
zij |
ἔλυσαν | ἐλύσαντο | ἐποίησαν | ἐποιήσαντο |
| imperativus | heb losgemaakt! | maak je los! | heb gedaan! | |
|
jij |
λῦσον | λῦσαι | ποίησον | ποίησαι |
jullie |
λύσατε | λύσασθε | ποιήσατε | ποιήσασθε |
| infinitivus | losgemaakt hebben | zich losgemaakt hebben | gedaan hebben | |
| λῦσαι | λύσασθαι | ποιῆσαι | ποιήσασθαι | |
Aoristusstam op een medeklinker
De stam van een werkwoord eindigt vaak op een medeklinker. De combinatie van de σ van de -σ- met de eindmedeklinker van de werkwoordstam geeft de volgende veranderingen:
| medeklinker | voorbeeld | stam | aoristusstam | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| κ, γ, χ, ττ | + | σ | > | ξ | διώκω | διωκ- | ἐδίωξα |
| π, β, φ, πτ | + | σ | > | ψ | τύπτω | τυπ- | ἔτυψα |
| τ, δ, θ, ζ | + | σ | > | σ | νομίζω | νομιδ- | ἐνόμισ |
Zoals blijkt: bij τ, δ, θ, ζ + σ verdwijnen de τ, δ, θ, ζ. > ψ
Pseudo-sigmatische aoristus
De werkwoorden waarvan de stam eindigt op de letters µ, λ, ν, ρ (de medeklinkers van molenaar), hebben niet een sigmatische, maar een pseudo-sigmatische aoristus. Deze aoristus heeft dezelfde uitgangen als de sigmatische aoristus, maar de -σ- ontbreekt. Wel treedt er verlenging op van de laatste klinker van de stam.
De aoristusstam is in dit geval vaak te herkennen aan de verlenging van de stam. Bijvoorbeeld:
ἀγγέλλω > ἤγγειλα ik heb bericht
φαίνω > ἔφηνα ik heb getoond
νέμω > ἔνειμα ik heb toegedeeld
αἴρω > ἦρα ik heb opgetild
Let op: de klanken -ει-, -ι- en -υ- kunnen niet verlengd worden, waardoor het verschil moeilijk te zien is!
ἀποκτείνω > ἀπέκτεινα ik heb gedood
κρίνω > ἔκρινα ik heb geoordeeld
| actief | medium | |
| indicativus | ||
| ik | ἤγγειλα | ἠγγειλάμην |
| jij | ἤγγειλας | ἠγγείλω |
| hij/zij/het | ἤγγειλε(ν) | ἠγγείλατο |
| wij | ἠγγείλαμεν | ἠγγειλάμεθα |
| jullie | ἠγγείλατε | ἠγγείλασθε |
| zij | ἤγγειλαν | ἠγγείλαντο |
| imperativus | ||
| jij | ἄγγειλον | ἄγγειλαι |
| jullie | ἀγγείλατε | ἀγγείλασθε |
| infinitivus | ||
| ἀγγεῖλαι | ἀγγείλασθαι |
Thematische aoristus
De meeste werkwoorden die geen sigmatische of pseudo-sigmatische aoristus hebben, hebben een thematische aoristus. Deze hebben een aoristusstam, die niet direct van de praesensstam is afgeleid. Deze aoristusstam moet dus geleerd worden, en wordt in woordenlijsten en het woordenboek gegeven.
De vervoeging van het thematische aoristus gaat als die van het imperfectum van de praesensstam van het type λύω. Dit verklaart gelijk de naam: omdat in de vervoeging van λύω de themavocaal -ε-/-ο- optreedt, heet deze aoristussoort de thematische aoristus.
Je kunt deze aoristusstammen dus alleen zien als je ze herkent, omdat je ze geleerd hebt. Voor de rest lijken ze namelijk ‘gewone’ imperfectumvormen van werkwoorden van het type λύω te zijn, een vieze instinker.
Een voorbeeld is het werkwoord λαμβάνω ‘nemen’, met als aoristusstam λαβ-. Er zijn ook deponentia met een thematische aoristus, zoals γίγνομαι ‘worden’, met als aoristusstam γεν-.
Thematische aoristus
| λαμβάνω | ||
| actief | ||
| indicativus verleden | ἔλαβον | ik |
| ἔλαβες | jij | |
| ἔλαβε(ν) | hij/zij/het | |
| ἐλάβομεν | wij | |
| ἐλάβετε | jullie | |
| ἔλαβον | zij | |
| imperativus | λαβέ | jij |
| λάβετε | jullie | |
| infinitivus | λαβεῖν |
De volgende thematische aoristi worden voor het eindexamen Grieks bekend verondersteld:
ἤγαγον, εἷλον, ᾐσθόμην, (ἀπ)έθανον, (ἀπ)ωλόμην, (ἀφ)ἱκόμην, ἔβαλον, ἐγενόμην, ἦλθον, ἑσπόμην, ηὗρον, ἠρόμην, ἔσχον, ὑπεσχόμην, ἔλαβον, εἶπον, ἔλιπον, ἔμαθον, εἶδον, ἔπαθον, ἐπιθόμην, ἔπιον, ἔπεσον, ἐπυθόμην, ἔτεκον, ἔτραπον, ἔτυχον, ἤνεγκον, ἔφυγον.
Stamaoristus
Bij de stamaoristus staan de uitgangen direct achter de stam van het werkwoord. Er zijn slechts een beperkt aantal werkwoorden met een stamaoristus.
Veel voorkomende vormen:
| aoristus | praesens | stam |
|---|---|---|
| ἔστην | ἵστημι | |
| ἔβην | βαίνω | |
| ἔγνων | γιγνώσκω | |
| ἔφυν | φύω | |
| ἔδυν | δύω |
De volgende stamaoristi worden voor het eindexamen Grieks bekend verondersteld:
ἔβην, ἔστην, ἔδυν, ἔφυν, ἔγνων
Aoristus medium
Vormen aoristus medium
De aoristus medium wordt gevormd met de volgende uitgangen:
| vorming aoristus medium | ||
| ἐ + aor.-stam + | -αμην | (ik) |
| -ω | (jij) | |
| -ατο | (hij/zij/het) | |
| -αμεθα | (wij) | |
| -ασθε | (jullie) | |
| -αντο | (zij) | |
Vormen imperativus aoristus
De imperativus aoristus wordt gevormd met de volgende uitgangen:
| vorming imperativus aoristus medium | ||
| aor.-stam + | -αι | (jij) |
| -ασθε | (jullie) | |
Vormen infinitivus aoristus
De infinitivus aoristus wordt gevormd met de volgende regel:
| vorming infinitivus aoristus medium | ||
| aor.-stam + | -ασθαι | |
Sigmatische aoristus
λύω |
ποιέω |
|||
medium |
medium |
|||
| indicativus | ik heb me losgemaakt | |||
ik |
ἐλυσάμην | ἐποιησάμην | ||
jij |
ἐλύσω | ἐποιήσω | ||
hij/zij/het |
ἐλύσατο | ἐποιήσατο | ||
wij |
ἐλυσάμεθα | ἐποιησάμεθα | ||
jullie |
ἐλύσασθε | ἐποιήσασθε |
||
zij |
ἐλύσαντο | ἐποιήσαντο | ||
| imperativus | maak je los! | |||
jij |
λῦσαι | ποίησαι | ||
jullie |
λύσασθε | ποιήσασθε | ||
| infinitivus | zich losgemaakt hebben | |||
| λύσασθαι | ποιήσασθαι | |||
Pseudo-sigmatische aoristus
| actief | medium | |
| indicativus | ||
| ik | ἤγγειλα | ἠγγειλάμην |
| jij | ἤγγειλας | ἠγγείλω |
| hij/zij/het | ἤγγειλε(ν) | ἠγγείλατο |
| wij | ἠγγείλαμεν | ἠγγειλάμεθα |
| jullie | ἠγγείλατε | ἠγγείλασθε |
| zij | ἤγγειλαν | ἠγγείλαντο |
| imperativus | ||
| jij | ἄγγειλον | ἄγγειλαι |
| jullie | ἀγγείλατε | ἀγγείλασθε |
| infinitivus | ||
| ἀγγεῖλαι | ἀγγείλασθαι |
Thematische aoristus
| λαμβάνω | γίγνομαι | |||
| medium | medium | |||
| indicativus verleden | ἐλαβόμην | ἐγενόμην | ik | |
| ἐλάβου | ἐγένου | jij | ||
| ἐλάβετο | ἐγένετο | hij/zij/het | ||
| ἐλαβόμεθα | ἐγενόμεθα | wij | ||
| ἐλάβεσθε | ἐγένεσθε | jullie | ||
| ἐλάβοντο | ἐγένοντο | zij | ||
| imperativus | λαβοῦ | γενοῦ | jij | |
| λάβεσθε | γένεσθε | jullie | ||
| infinitivus | λαβέσθαι | γενέσθαι | ||
Aoristus passief
De regelmatig gevormde aoristus op -θην en de vormen van ἐβλήθην, ἐβουλήθην, ἐκλήθην, ἐρρήθην, ἐμνήσθην, ὤφθην, ηὑρέθην
van de passieve/intransitieve aoristi op –ην alleen de vormen van διεφθάρην en ἐφάνην
Andere vormen
De regelmatige sigmatische aoristus (inclusief de werkwoorden op -νυμι en de vormen ἔδοξα en ἀπώλεσα) en de pseudo-sigmatische aoristus
De aoristi van τίθημι, ἵημι, δίδωμι